zeromski/syzyfowe-prace
Krótkie streszczenie
Zabór rosyjski, koniec XIX wieku. Ośmioletni Marcin Borowicz został przywieziony przez rodziców do szkoły w Owczarach.
W szkole nauczyciel Wiechowski zmuszał dzieci do nauki języka rosyjskiego. Niespodziewana wizyta dyrektora Jaczmieniewa początkowo zagroziła nauczycielowi, ale paradoksalnie przyniosła mu pochwały za gorliwą rusyfikację. Marcin został przeniesiony do gimnazjum w Klerykowie, gdzie jego matka opłaciła korepetycje u nauczyciela Majewskiego, który przeszedł na prawosławie.
Po śmierci matki Marcin pogrążył się w żałobie i zaniedbał naukę. W gimnazjum wprowadzono surowy system inwigilacji pod rządami dyrektora Kriestoobriadnikowa i inspektora Zabielskiego. Marcin przeszedł duchową przemianę - od religijnego przebudzenia, przez fascynację materializmem po lekturze Buckle'a, aż do patriotycznego uświadomienia pod wpływem Bernarda Zygiera, ucznia wydalonego z Warszawy.
Uczniowie ósmej klasy spotykali się potajemnie, czytając zakazaną polską poezję. Pewnego wieczoru Marcin zauważył nauczyciela Majewskiego szukającego tajnego przejścia. Usunął mostek nad kanałem i gdy nauczyciel wpadł w błoto, obrzucił go grudami ziemi.
Masz, psie, masz, draniu! ...za teatr, masz za inspektorskie zebrania, masz za literaturę! Tyś mnie chciał do siebie podobnym... Masz, renegacie, masz, szpiegu!
Marcin zakochał się w Annie Stogowskiej, córce doktora wojskowego. Po zdaniu matury wrócił do Klerykowa szukać ukochanej, ale dowiedział się, że wyjechała z ojcem do Rosji. Pozostał sam ze swoimi marzeniami i patentem dojrzałości.
Szczegółowy pересказ по rozdзiałach
Tytuły rozdziałów są redakcyjne.
Rozdział 1. Pierwszy dzień Marcina w szkole i rozstanie z rodzicami
Czwartego stycznia ośmioletni Marcin Borowicz został zawieziony przez rodziców do szkoły w Owczarach. Podróż odbywała się saniami w mroźny, wietrzny dzień. Chłopiec obserwował zimowy krajobraz z dziecięcą ciekawością, ale jednocześnie odczuwał narastający lęk przed nieznaną przyszłością.
Z niemego smutku matki, z miny ojca udającego dobry humor wnioskował doskonale, że w owej szkole, którą mu tak zachwalano, przyobiecanych rozkoszy będzie nie tak znowu dużo.
W szkole Marcin spotkał nauczycieli - pana Ferdynanda Wiechowskiego i jego żonę Marcjannę. Gdy nadszedł czas pożegnania, chłopiec w przypływie rozpaczy wybiegł za odjeżdżającymi rodzicami, wołając za matką.
Rozdział 2. Postępy Marcina w szkole i wizyta dyrektora
Marcin czyni postępy w nauce, szczególnie w języku rosyjskim, choć proces ten jest dla niego męczący. Rodzice celowo go nie odwiedzają, by go zahartować. Niespodziewana wizyta dyrektora Piotra Nikołajewicza Jaczmieniewa wywołuje panikę wśród nauczycieli.
Dyrektor odkrywa, że dzieci potrafią czytać po polsku, co początkowo wydaje się katastrofą dla Wiechowskiego. Jednak skargi wiejskich kobiet na rusyfikację zostają przez dyrektora zinterpretowane jako dowód gorliwości nauczyciela, który otrzymuje pochwały i podwyżkę.
W mózg jego wrzynała się myśl jak drzazga: nie ma, nie ma, nie ma... Znikanie ich było zawiązkiem, pierwszym sygnałem tęsknoty.
Rozdział 3. Przeprowadzka Marcina do gimnazjum i nowi nauczyciele
W Klerykowie Marcin z matką oczekują na egzaminy wstępne do gimnazjum. Panuje chaos organizacyjny, a rodzice są zaniepokojeni niepewnością terminów. Pani Borowiczowa, za radą kupca, postanawia opłacić prywatne lekcje u pana Majewskiego, nauczyciela klasy wstępnej.
Pan Majewski, który przeszedł na prawosławie, zgadza się udzielić korepetycji za wysoką opłatę. Pani Borowiczowa, mimo trudności finansowych, płaci dwadzieścia pięć rubli, licząc na przyszłe korzyści z wykształcenia syna. Marcin otrzymuje intensywne przygotowanie do egzaminów.
Rozdział 4. Przyjęcie Marcina do gimnazjum i życie na stancji
Marcin pomyślnie zdaje egzaminy wstępne z języka rosyjskiego, religii i arytmetyki. Większość przyjętych uczniów to dawni podopieczni pana Majewskiego. Pani Borowiczowa aranżuje stancję u pani Przepiórkowskiej, energicznej starszej kobiety z tragiczną przeszłością.
W domu Przepiórkowskich Marcin poznaje emerytowanych radców Somonowicza i Grzebickiego, którzy prowadzą filozoficzne debaty. Somonowicz wyraża skrajnie konserwatywne poglądy, krytykując dążenie do wykształcenia wśród niższych warstw społecznych i gloryfikując dawne czasy.
Rozdział 5. Życie Marcina na stancji i szkolne wyzwania
Marcin mieszka na stancji u pani Przepiórkowskiej, gdzie jego korepetytorem jest Wiktor Alfons Pigwański, uczeń klasy siódmej, znany jako poeta piszący dramatyczne utwory. Marcin doświadcza trudności w relacjach z innymi uczniami, szczególnie z braćmi Daleszowskimi.
Po chwili na długiej czarnej rzęsie 'pachciarskiej kobyły' ukazała się jedna wielka łza... Borowicz przestał się śmiać i ze zmarszczonym czołem wciąż patrzał na tę łzę błyszczącą.
W gimnazjum odbywają się zacięte bitwy kasztanowe na dziedzińcu. Marcin uczestniczy w tych starciach jako odważny wojownik, raz zostaje poważnie ranny kasztanem w żebro.
Rozdział 6. Podróż do domu na wakacje i spotkanie z rodziną
Marcin otrzymuje dwudniowy urlop na Zielone Świątki i wraz z matką jedzie do Gawronek. Podróż odbywa się wieczorem przez malowniczą dolinę. Jędrek, służący, opowiada historię o ukradzionej gniada klaczy, która sama wróciła do domu. Marcin słucha z głębokim wzruszeniem, a matka pogrąża się w refleksjach nad życiem.
Rozdział 7. Religijne przebudzenie Marcina i szkolne konflikty
Po śmierci matki Marcin zaniedbuje naukę i nawiązuje znajomość z Wilczkiem, synem bogatej lichwiarki. Podczas ucieczki z lekcji Marcin staje się świadkiem konfliktu między księdzem Wargulskim a inspektorem gimnazjum w sprawie śpiewania hymnu po polsku. Ksiądz siłą wypycha inspektora z wieży kościelnej.
Rozdział 8. Portrety nauczycieli gimnazjum
W gimnazjum pracują różni nauczyciele. Pan Rudolf Leim, nauczyciel łaciny pochodzenia niemieckiego, mimo że w szkole surowo karze za mówienie po polsku, w domu sam używa tego języka. Pan Ozierskij, nauczyciel rosyjskiego, jest niekompetentny i staje się obiektem żartów uczniów. Pan Sztetter prowadzi nudne lekcje polskiego, a pan Nogacki, nauczyciel arytmetyki, skutecznie zmusza uczniów do myślenia po rosyjsku.
Rozdział 9. Przyjaźń Marcina z Zygielem i duchowy rozwój
Marcin wraz z kolegami bawi się pistoletem w starym parku, ale zostają przyłapani przez żandarma. Po spędzeniu nocy w areszcie szkolnym, chłopcy zostają ukarani długą kozą zamiast wydalenia. To doświadczenie prowadzi Marcina do religijnego przebudzenia - zaczyna codziennie modlić się w kościele.
Wpośród trwóg, w jakie obfituje szkoła rosyjska, w głębi nocy sierocych wiedział dobrze, że mu włos z głowy nie spadnie. Był to cudowny sen na łonie Boga.
Rozdział 10. Wakacje w domu i łowieckie przygody
Po ukończeniu czwartej klasy Marcin spędza wakacje w podupadającym majątku ojca w Gawronkach. Otrzymuje od ojca dubeltówkę i ma nadzorować kosiarzy, ale zamiast tego oddaje się pasji łowieckiej. Podczas wędrówek poznaje trudne życie okolicznych chłopów, w tym historię ubogiego szewca Lejby Koniecpolskiego.
Marcin zaprzyjaźnia się z Szymonem Nogą, lokalnym myśliwym i kłusownikiem, który obiecuje zabrać go na polowanie na głuszce. Okazuje się jednak, że to żart - głuszców w tych lasach nie ma od dawna, a Noga wykorzystuje okazję, by się napić. Marcin odkrywa go śpiącego pod drzewem z pustą butelką wódki.
Podczas wakacji Marcin obserwuje malowniczy krajobraz z rzeką, stawem i bujną roślinnością. Jego ojciec, pan Borowicz, starzeje się i ma problemy z prowadzeniem gospodarstwa, co zmusza Marcina do większej samodzielności.
Rozdział 11. Zmiany w gimnazjum pod nową rosyjską administracją
Po powrocie z wakacji Marcin zastaje w gimnazjum radykalne zmiany. Nowy rosyjski zarząd z dyrektorem Kriestoobriadnikowem i inspektorem Zabielskim wprowadza system inwigilacji. Inspektor wyznacza starszych uczniów do pilnowania młodszych, wprowadza książki wydaleń i angażuje nauczycieli w działalność policyjno-śledczą.
Marcin uczęszcza na rosyjski teatr amatorski, gdzie zostaje zauważony przez dyrektora i gubernatora. Inspektor Zabielskij zaprasza go do swojego mieszkania, traktując z niezwykłą gościnnością i życzliwością.
Rozdział 12. Historia Jędrka Radka i jego przybycie do gimnazjum
Jędrek Radek, syn parobka z Pajęczyna Dolnego, dorastał w biedzie. Jego intelektualne przebudzenie nastąpiło dzięki ekscentrycznemu nauczycielowi Antoniemu Paluszkiewiczowi, zwanego Kawką, który pokazał mu atlas zoologiczny i nauczył czytać. Kawka, mimo własnej choroby, poświęcił swoje oszczędności, by wysłać Jędrka do progimnazjum.
W Klerykowie Jędrek zostaje korepetytorem u pana Płoniewicza, ucząc jego syna Władzio. Mieszka w małym, zainfekowanym szczurami pokoju, a w gimnazjum jest wyśmiewany przez kolegów, szczególnie przez Tymkiewicza, który drwi z jego chłopskiego pochodzenia i akcentu. Podczas lekcji geometrii Jędrek, sprowokowany przez Tymkiewicza, atakuje go w przypływie furii.
Dyrektor Kriestoobriadnikow natychmiast wyklucza Jędrka ze szkoły, nazywając go chamem. Jednak Marcin Borowicz interweniuje w jego sprawie, rozmawiając z dyrektorem i uzyskując przywrócenie Jędrka do szkoły z ostatnim ostrzeżeniem. Jędrek, wstrząśnięty emocjonalnie, nie pamięta twarzy Borowicza, ale zapamiętuje na zawsze jego nieoczekiwaną pomoc.
Rozdział 13. Grupy uczniowskie i intelektualne przebudzenie
W szóstej klasie uczniowie dzielą się na dwie grupy: literatów pod wpływem inspektora Zabielskiego, którzy studiują literaturę rosyjską i wygłaszają referaty krytykujące Polskę, oraz wolnopróżniaków - synów szlacheckich, którzy oddają się próżniactwu, oszukiwaniu nauczycieli i grom karcianych.
Do rąk uczniów trafia rosyjskie tłumaczenie Historii cywilizacji w Anglii Bucklea, które wywołuje furię filozoficzną i rodzi szkołę materialistyczną. Marcin staje się jednym z najbardziej zdecydowanych materialistów, a jego mieszkanie u Czarnej pani staje się centrum buckleizmu. Książka ta budzi w młodzieży pragnienie nauki i pracy.
Rozdział 14. Konflikt między Waleckim a nauczycielem Kostriulewem
Podczas lekcji historii nauczyciel Kostriulew czyta dopełnienia o rzekomych zbrodniach księży katolickich. Tomasz Walecki, gorliwy katolik, protestuje przeciwko tym oszczerstwom, prosząc nauczyciela o zaprzestanie czytania. Kostriulew nazywa go smarkaczem, co prowadzi do ostrej wymiany zdań.
Rozdział 15. Przybycie Bernarda Zygiera i jego wpływ na uczniów
Do klasy siódmej dołącza Bernard Zygier, uczeń wydalony z Warszawy za nieprawomyślność. Jest objęty szczególnym nadzorem, mieszka u Kostriulewa i nie może kontaktować się z kolegami poza szkołą. Podczas lekcji polskiego Zygier recytuje fragment Reduty Ordona Mickiewicza, co głęboko porusza uczniów i nauczyciela Sztettera.
Rozdział 16. Uczniowskie spotkania i konflikty z nauczycielami
Uczniowie ósmej klasy spotykają się w Górce - pokoju na poddaszu w Starym Browarze, gdzie mieszka Marian Gontala. Pod wpływem Zygiera zagłębiają się w zakazaną polską poezję i prawdziwą historię. Marcin po przeczytaniu Dziadów przeżywa głęboką przemianę duchową.
Podczas jednego z wieczorów Marcin dostrzega nauczyciela Majewskiego szukającego tajnego przejścia do ogrodu. Chłopiec usuwa mostek nad kanałem i obrzuca nauczyciela błotem, krzycząc obelgi. Majewski, pokryty błotem, musi przebrnąć przez mulisty kanał, a uczniowie bezpiecznie uciekają przez sekretne przejście.
Rozdział 17. Przygotowania do matury i miłość do Anny
Ósmoklasiści intensywnie przygotowują się do egzaminu maturalnego. Marcin uczy się samotnie w starym parku miejskim, gdzie spotyka Annę Stogowską, zwaną Birutą, uczennicę żeńskiego gimnazjum. Anna, córka doktora wojskowego i Rosjanki, która stała się gorliwą polską patriotką, sama również nienawidzi rusyfikacji.
Marcin zakochuje się w Annie, widząc ją po raz pierwszy idącą do cerkwi. Ich spotkania w parku przy źródle są pełne niewypowiedzianych emocji. Anna przyrzekła sobie pozostać dziewicą i poświęcić życie służbie narodowej sprawie.
Rozdział 18. Powrót Marcina do Klerykowa i ostateczne rozstanie
We wrześniu Marcin, już jako dojrzały młodzieniec z patentem dojrzałości, przybywa do Klerykowa w poszukiwaniu ukochanej Anny. Dowiaduje się od stróżki, że doktor Stogowski wraz z córką wyjechał do głębokiej Rosji w poszukiwaniu lepszej posady. Zrozpaczony Marcin udaje się do parku, gdzie spotyka Jędrka Radka, który oferuje mu wsparcie w trudnej chwili.
Duszę jego gruchotała boleść tak głęboka, jakby trzymał na wargach rękawiczkę lub wstążkę wyjętą z trumny. Skąpy orszak myśli snuł się po jego rozbitym mózgu.