sienkiewicz/potop
Bardzo krótkie streszczenie
Rzeczpospolita Obojga Narodów, zima 1655 roku. Młody chorąży orszański Andrzej Kmicic przybył na Laudę, by poślubić Aleksandrę Billewiczównę zgodnie z testamentem jej dziadka.
Kmicic swoim awanturniczym zachowaniem i wybrykami kompanii szybko zraził do siebie szlachtę laudańską. Po krwawej rozprawie z Butrymami, którzy zabili jego oficerów, Oleńka odrzuciła go na zawsze.
Zdesperowany Kmicic wstąpił na służbę do księcia Janusza Radziwiłła, który wkrótce zdradził Rzeczpospolitą, przechodząc na stronę Szwedów. Wstrząśnięty zdradą hetmana, Kmicic porwał księcia Bogusława i uciekł. Przemieniony duchowo, pod przybranym nazwiskiem Babinicz dotarł do oblężonej przez Szwedów Częstochowy.
W klasztorze jasnogórskim ksiądz Kordecki mobilizował obrońców słowami:
Bramy piekielne nie przemogą mocy niebieskich... Nie wstąpi noga heretyka w te święte mury, nie będzie luterski ani kalwiński zabobon guseł swych odprawował...
Kmicic bohatersko bronił klasztoru, wysadzając szwedzką kolubrynę. Następnie służył wiernie królowi Janowi Kazimierzowi, ratując mu życie i walcząc z najeźdźcą. W międzyczasie ścigał księcia Bogusława, który porwał Oleńkę. Po wielu bitwach i zwycięstwach król oczyszczał Kmicica z zarzutów, ujawniając jego bohaterskie czyny jako Babinicza. Kmicic i Oleńka pojednali się i pobrali, a on został starostą w Wodoktach.
Szczegółowe streszczenie
Podział na rozdziały jest umowny.
Wprowadzenie i tło historyczne
Rok 1655 przyniósł Rzeczypospolitej najcięższe próby w jej dziejach. Szwedzka inwazja pod wodzą Karola X Gustawa zagroziła istnieniu państwa polsko-litewskiego. W tym czasie na Litwie, w okolicach Laudy, rozgrywały się wydarzenia, które miały wpłynąć na losy całego kraju. Po śmierci Herakliusza Billewicza, patriarchy rodu, jego testament wyznaczył wnuczkę Aleksandrę na dziedziczkę majątku i narzeczoną Andrzeja Kmicica. Szlachta laudańska, wierna pamięci Billewicza, otaczała młodą pannę opieką, podczas gdy kraj przygotowywał się do nadciągającej wojny. W tym burzliwym czasie na Laudzie przebywał ranny Michał Wołodyjowski, szanowany przez miejscową szlachtę rycerz.
Tymczasem Rzeczpospolita znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu, a magnaci litewscy rozważali różne opcje polityczne wobec nadciągającego zagrożenia szwedzkiego.
Przyjazd Kmicica i konflikty na Laudzie
W mroźną zimę 1655 roku do Wodoktów przybył Andrzej Kmicic, młody chorąży orszański, by poznać swoją narzeczoną wyznaczoną testamentem. Oleńka Billewiczówna, piękna i cnotliwa dziedziczka, przyjęła go z mieszanymi uczuciami. Kmicic, impulsywny i porywczy żołnierz, od razu ujął ją swoją śmiałością, choć jego charakter budził niepokój.
Towarzysze Kmicica, żołnierze o burzliwych charakterach, szybko wdali się w konflikty z miejscową ludnością. Ich skandaliczne zachowanie w Upicie, gdzie pobili mieszczan i splądrowali miasto, wywołało oburzenie szlachty laudańskiej. Oleńka, dowiedziawszy się o tych wydarzeniach, była wstrząśnięta i zażądała od Kmicica zmiany postępowania. Sytuacja pogorszyła się dramatycznie, gdy Kmicic w akcie zemsty spalił zaścianek Wołmontowicze, zabijając swoich własnych oficerów i członków rodziny Butrymów. Ten czyn przepełnił miarę cierpliwości Oleńki.
Krew na waćpana ręku jako na Kainowym! — krzyknęła, odskakując jakby na widok węża. — Precz, na wieki!...
Po tym dramatycznym odrzuceniu Kmicic porwał Oleńkę, lecz został pokonany w pojedynku przez Wołodyjowskiego, który uratował pannę. Mimo to Oleńka wciąż kochała Kmicica, co uniemożliwiło jej przyjęcie oświadczyn od szlachetnego Wołodyjowskiego. Kmicic, ranny i poniżony, otrzymał od hetmana Radziwiłła wezwanie do służby wojskowej, co miało stać się początkiem jego drogi do odkupienia.
Zdrada Radziwiłła i wojna domowa
Wiosna 1655 roku przyniosła Rzeczypospolitej katastrofalne wieści o szwedzkiej inwazji. Polska szlachta pod Ujściem, zdemoralizowana i źle zorganizowana, poddała się wojskom szwedzkim, co oznaczało początek upadku państwa. W tym czasie do Kiejdan przybyli Wołodyjowski, Zagłoba oraz bracia Skrzetuscy, by dołączyć do wojsk księcia Janusza Radziwiłła, który obiecywał walkę ze Szwedami.
Podczas uroczystej uczty w Kiejdanach Radziwiłł ujawnił swoją zdradę, wznosząc toast na cześć króla szwedzkiego Karola Gustawa.
Mości panowie!... Wielu spomiędzy was... zdziwi... albo zgoła przestraszy ten toast... Vivat Carolus Gustavus rex... od dziś dnia łaskawie nam panujący!
Szlachta i oficerowie protestowali, rzucając buławy, lecz szkocka piechota aresztowała lojalistów. Kmicic, wstrząśnięty zdradą, został odrzucony przez Oleńkę, która nazwała go zdrajcą. Uwięzieni bohaterowie - Zagłoba, Wołodyjowski i Skrzetuscy - zostali przewiezieni do Birż, skąd dzięki sprytowi Zagłoby zdołali uciec. Zagłoba, podstępem upiwszy konwojującego ich oficera Rocha Kowalskiego, zamienił się z nim miejscami i uwolnił towarzyszy. Na Litwie wybuchła wojna domowa między zwolennikami Radziwiłła a konfederatami wiernymi królowi.
Radziwiłł wysłał Kmicica z tajnymi listami do księcia Bogusława, ale Kmicic, dowiedziawszy się o zdradzieckych planach Radziwiłłów, porwał Bogusława i zdobył kompromitujące dokumenty. Ranny w potyczce z księciem, Kmicic ukrył się w lesie, gdzie spotkał dawnych podkomendnych żyjących z rozboju.
Kmicic ostatecznie zerwał z Radziwiłłem, składając przysięgę zemsty na zdrajcach.
Ślubuję Ci, Chryste Panie, tych zdrajców gnębić, zajeżdżać!... prawem, ogniem i mieczem ścigać, póki mi pary w gębie, tchu w gardzieli i żywota na świecie!
Przemiana Kmicica i obrona Częstochowy
Kmicic, podróżując przez ogarnięty wojną kraj pod przybranym nazwiskiem Babinicz, był świadkiem upadku Rzeczypospolitej i okrucieństwa szwedzkich okupantów. Widok profanacji kościołów i upodlenia szlachty wzbudził w nim głębokie oburzenie. Dotarłszy do Częstochowy, ujrzał lśniący klasztor jasnogórski, co napełniło go nagłą nadzieją i wiarą, prowadząc do duchowej przemiany. Ostrzegł przeora Kordeckiego przed planowanym szwedzkim atakiem na Jasną Górę, choć jego wiarygodność była początkowo kwestionowana.
Gdy Szwedzi pod dowództwem generała Millera rozpoczęli oblężenie klasztoru, Kmicic z zapałem włączył się w obronę. Ksiądz Kordecki mobilizował obrońców, wlewając w nich otuchę religijną i patriotyczną. Kmicic wykazywał się nadludzką odwagą, rozbrajając granaty i prowadząc nocne wypady przeciwko wrogowi. Jego największym wyczyn było wysadzenie szwedzkiej kolubryny, co zasłużyło mu na sławę bohatera.
Huk dział, który odezwał się pod świętym przybytkiem, odezwał się zarazem we wszystkich sercach... i olbrzym rozbudził się z odrętwienia.
Schwytany przez Szwedów, Kmicic został przesłuchany przez Millera i oddany w ręce zdrajcy Kuklinowskiego, który go torturował. Uratowany przez wiernych żołnierzy, Kmicic zemścił się na Kuklinowskim, po czym uciekł. Obrona Częstochowy zakończyła się zwycięstwem Polaków - Szwedzi, zdemoralizowani i pokonani, odstąpili od oblężenia. Sukces ten stał się symbolem odrodzenia narodowego i początkiem powszechnego powstania przeciw najeźdźcy.
Służba królowi i kampanie wojenne
Kmicic dotarł do króla Jana Kazimierza na Śląsku, gdzie przekazał wieści o zwycięskiej obronie Częstochowy. Król, początkowo nieufny, uwierzył w jego zasługi po ujrzeniu ran odniesionych w walce. Gdy król wspomniał o zamachu na swoje życie, wskazując na "Kmicica", pan Andrzej mdlał ze strachu.
— Jam nie Ba-bi-nicz, jam Kmi-cic! — szepnął rycerz. To rzekłszy, zwisł jak martwy na rękach żołnierzy.
Król Jan Kazimierz, wzruszony skruchą i zasługami Kmicica jako Babinicza, w pełni mu przebaczył i obiecał przywrócić honor. Kmicic prowadził króla przez góry do Polski, bohatersko broniąc go przed szwedzkim atakiem w wąwozie, gdzie górale wywołali lawinę i zmasakrowali wrogów. W Lwowie król złożył uroczyste śluby Najświętszej Maryi Pannie, oddając jej Rzeczpospolitą.
Ja, Jan Kazimierz... do Twych najświętszych stóp przychodząc... Ciebie za Patronkę moją i państwa mego Królową dzisiaj obieram.
Kmicic otrzymał dowództwo nad tatarskim oddziałem i wyruszył na pomoc Sapieże przeciwko Bogusławowi. Prowadził zdyscyplinowanych Tatarów przez Zamość, gdzie poznał ordynata Jana Zamoyskiego i piękną Annę Borzobohata-Krasieńską. Sapieha, mianowany hetmanem, rehabilitował wizerunek Kmicica wśród wojska, oczyszczając go z zarzutów Bogusława.
Pościg za Bogusławem i walki na Litwie
Kmicic ścigał Bogusława, wyczerpując jego wojsko nieustannymi atakami. W obozie Bogusława, jako poseł Sapiehy, prosił o uwolnienie schwytanego Soroki. Książę, dręczony febrą, żądał upokorzenia Kmicica, który, by ratować wiernego sługę, upadł mu do nóg. Widząc przygotowania do egzekucji Soroki, Kmicic zbuntował żołnierzy, demaskując zdradę Bogusława, i uciekł z nimi, pozostawiając księcia w szoku.
Po zaciętej walce pod Janowem Kmicic ścierał się bezpośrednio z Bogusławem, zostając ranny, lecz książę zdołał uciec. Tymczasem Czarniecki prowadził zwycięskie kampanie przeciwko Szwedom, nękając ich partyzancką taktyką. Polacy pod jego dowództwem rozbili armię margrabiego badeńskiego pod Warką, odnosząc wielkie zwycięstwo.
Kmicic dołączył do Sapiehy pod Warszawą, gdzie heroicznie zdobył i utrzymywał kluczowy fort pod ciężkim ostrzałem. Król Jan Kazimierz, przybywszy z wojskiem, rozpoczął oblężenie stolicy. Po nieudanym pierwszym szturmie nadeszły posiłki, a Kmicic dowiedział się od rannego Hasslinga o uwięzieniu Oleńki w Taurogach przez zakochanego Bogusława. Podczas generalnego szturmu Warszawa została zdobyta, a Wittenberg wysłany do Zamościa.
Ostateczne zwycięstwo nad Szwedami
Książę Bogusław, opętany żądzą do Oleńki, próbował ją zdobyć podstępem, lecz ona stawiała opór, powołując się na testament wuja nakazujący jej poślubić Kmicica. Wściekły Bogusław planował pozorowany ślub, ale Oleńka z pomocą Anusi Borzobohatej planowała ucieczkę. Wieści o polskich zwycięstwach i zbliżającym się Babiniczu budziły nadzieję więźniów w Taurogach.
Kmicic pustoszył Prusy elektorskie w akcie zemsty, jednocześnie tęskniąc za Oleńką. Otrzymał wezwanie od Wołodyjowskiego do pościgu za Bogusławem, który zabił Rocha Kowalskiego. W decydującej bitwie pod Prostkami wojska polskie pod Gosiewskim zaatakowały siły prusko-szwedzkie. Kmicic, dzięki podstępowi, wciągnął wroga w pułapkę i w pojedynku pokonał Bogusława Radziwiłła, lecz zmuszony był darować mu życie, by ocalić Oleńkę.
Oleńka i Anusia uciekły z Taurogów, dołączając do partii miecznika Billewicza. Sakowicz, pałający żądzą zemsty, zwabiał miecznika fałszywym listem, ale niespodziewanie pojawił się Kmicic, rozbijając wroga. Otrzymawszy jednak rozkaz od hetmana Sapiehy o marszu na południe w obliczu nowej inwazji, Kmicic musiał wybrać między osobistym szczęściem a obowiązkiem wobec ojczyzny.
Pojednanie i zakończenie
Rzeczpospolita podniosła się z kolan, a wrogowie uciekali. W kraju wracał spokój i rozpoczynała się odbudowa. Oleńka Billewiczówna, planująca wstąpić do klasztoru, dowiedziała się, że ranny bohater, którego uważała za zdrajcę, to sławny Babinicz. Mimo jego ciężkiego stanu i jej modlitw o jego życie, Oleńka zmagała się z wewnętrznym konfliktem, nie mogąc wybaczyć mu przeszłych win.
Boże, co Ty rozporządzisz!... Ani się obejrzę za siebie! Tobie, Panie, ofiaruję ten mój żal okrutny...
Po rekonwalescencji Kmicic spotkał Oleńkę w kościele, gdzie królewski list oczyszczał jego imię, ujawniając bohaterskie czyny jako Babinicza. Tłumy wiwatowały na wieść o jego zasługach w obronie Częstochowy i służbie królowi. Oleńka, przekonana o jego przemianie i odkupieniu, wybaczyła mu przeszłość. Kmicic i Oleńka połączyli się w miłości, celebrując zaręczyny i wesele. Bohater osiadł w Wodoktach jako starosta, gdzie żył szczęśliwie z ukochaną żoną, a ich związek stał się symbolem odrodzenia i nadziei dla całej Rzeczypospolitej.