sienkiewicz/krzyzacy
Krótkie streszczenie
Polska, początek XV wieku. W gospodzie w Tyńcu młody rycerz Zbyszko z Bogdańca zakochał się w Danusi, śpiewaczce na dworze księżnej mazowieckiej. Śląc dziewczynie służbę rycerską, impulsywnie zaatakował krzyżackiego posła, za co został skazany na śmierć. W dniu egzekucji Danusia uratowała go, rzucając nań welon, co według starego obyczaju pozwoliło uniknąć kary. Para zaręczyła się, lecz ojciec dziewczyny, Jurand ze Spychowa, sprzeciwiał się związkowi.
Zbyszko z wujem Maćkiem powrócili do rodzinnego Bogdańca, gdzie zaprzyjaźnili się z sąsiadami ze Zgorzelic. Córka gospodarza, Jagienka, zakochała się w Zbyszku, lecz ten pozostał wierny Danusi. Wkrótce młody rycerz wyruszył na Mazowsze, gdzie poślubił ukochaną. Krzyżacy podstępnie porwali Danusię, wykorzystując sfałszowany list. Jurand udał się do Szczytna ratować córkę, gdzie został okrutnie okaleczony – Krzyżacy oślepili go, wycięli język i odcięli rękę.
Zbyszko wyruszył na poszukiwania żony. Po długich perypetiach odnalazł ją więzioną przez obłąkanego komtura Zygfryda de Löwe. Danusia była tak straumatyzowana, że początkowo nie poznała męża. Choć Zbyszko uwolnił ją, dziewczyna wkrótce zmarła z wycieńczenia. Pogrążony w żałobie rycerz wrócił do Bogdańca, gdzie stopniowo zbliżył się do Jagienki i ostatecznie ją poślubił.
Gdy wybuchła wielka wojna z Zakonem, Zbyszko i Maćko wyruszyli na pole bitwy. Pod Grunwaldem wojska polsko-litewskie stanęły naprzeciw potęgi krzyżackiej. W decydującym momencie bitwy polscy rycerze ruszyli do ataku, śpiewając:
Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!... I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe
Zakon został rozgromiony, a wielki mistrz poległ.
Szczegółowe streszczenie według tomów
Tytuły tomów i podział na części w obrębie tomów są redakcyjne.
Tom 1. Zbyszko i Danusia
Spotkanie w Tyńcu i podróż do Krakowa
W gospodzie w Tyńcu spotkali się dwaj rycerze - starszy Maćko z Bogdańca i jego młody bratanek Zbyszko. Opowiadali o zniszczeniu ich rodzinnego domu przez Krzyżaków i służbie w wojnach litewskich. Do gospody przybyła księżna Anna Danuta z orszakiem, w którym znajdowała się młoda Danusia Jurandówna.
Zbyszko natychmiast zakochał się w Danusi i złożył jej rycerski ślub. Obiecał zemstę na Niemcach za śmierć jej matki i wyznał:
Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie, powieszę pawęż na gospodzie, a na niej kartę... jako panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami
W drodze do Krakowa Zbyszko impulsywnie zaatakował krzyżackiego posła, co groziło mu śmiercią za obrazę Zakonu.
Kraków - sąd nad Zbyszkiem
W Krakowie Zbyszko stanął przed sądem króla Jagiełły. Kuno Lichtenstein oskarżył go o napaść, a król skazał młodego rycerza na śmierć. Zbyszko modlił się gorliwie:
Daj, Jezu, wojnę z Krzyżaki i z Niemcami, którzy są nieprzyjaciółmi Królestwa tego i wszystkich narodów w naszej mowie Imię Twoje Święte wyznawających
Po śmierci królowej Jadwigi miasto pogrążyło się w żałobie. W dniu egzekucji Danusia uratowała Zbyszka, rzucając na niego welon, co zgodnie ze starym obyczajem chroniło go od kary śmierci. Doszło do ich natychmiastowych zaręczyn.
Zbyszko poznał ojca Danusi - Juranda ze Spychowa, potężnego rycerza dręczonego żądzą zemsty na Krzyżakach. Jurand jednak odmówił zgody na małżeństwo córki ze Zbyszkiem, twierdząc tajemniczo, że nie jest mu ona pisana.
Powrót do Bogdańca i nowe życie
Maćko i Zbyszko wrócili do zaniedbanego Bogdańca. Pomagała im Jagienka ze Zgorzelic, córka sąsiada Zycha, która była zakochana w Zbyszkowi. Dziewczyna okazała się silną, zaradną i odważną - nawet pomagała Zbyszkowi w polowaniu na niedźwiedzia.
Zbyszko wyznał Jagience swoją miłość do Danusi, co złamało serce dziewczynie. Tymczasem Maćko wyzdrowiał z ran, a opat z Tynca próbował zaaranżować małżeństwo Zbyszka z Jagienką. Zbyszko jednak odmówił z powodu ślubu złożonego Danusi i postanowił wyruszyć na Mazowsze, by ją odnaleźć.
Maćko odwiedził smutną Jagienkę, by załagodzić gniew opata i jej ojca. Dziewczyna wyznała mu swoją tęsknotę za Zbyszkiem, ale Maćko pocieszył ją, zapewniając, że młody rycerz do niej wróci.
Podróż na Mazowsze
Zbyszko wyruszył na Mazowsze z giermkiem Czechem. W drodze dowiedział się o okrucieństwach Krzyżaków i dotarł do księcia Janusza, gdzie spotkał się z Danusią. Podczas polowania książęcego Zbyszko i de Lorche zostali ranni w walce z turem, ratując księżnę.
Krzyżacy pod wodzą Hugo de Danvelda knuli podstępny plan porwania Danusi, by zmusić Juranda do uległości. Gdy Czech przyniósł wyzwanie od Zbyszka, Krzyżacy zamordowali francuskiego rycerza de Fourcy'ego, który groził ujawnieniem ich planów. Książę pasował Zbyszka na rycerza, a młodzi wzięli potajemny ślub przed wyjazdem Danusi do ojca.
Porwanie Danusi i zemsta Juranda
Krzyżacy porwali Danusię, używając sfałszowanego listu i pieczęci. Jurand, dowiedziawszy się o porwaniu córki, udał się do Szczytna ratować ją. Znosił upokorzenia, ale gdy zamiast Danusi pokazano mu inną dziewczynę, w szale zabił komtura Danvelda i rozpoczął krwawą walkę z Krzyżakami.
Tom 2. Walka z Krzyżakami
Jurand w Szczytnie i sąd boży
Krzyżacy przedstawili fałszywą wersję wydarzeń w Szczytnie, oskarżając Juranda o napaść. Brat Rotgier przybył na dwór mazowiecki, żądając zadośćuczynienia i wyzywając na sąd boży. Zbyszko, jako mąż Danusi, dramatycznie przyjął wyzwanie.
W pojedynku Zbyszko pokonał i zabił Rotgiera, a jego giermek Hlawa zabił giermka Krzyżaka. Mimo zwycięstwa Zbyszko był smutny, ślubując odnaleźć Danusię w Malborku. Książę i Zbyszko planowali podróż do wielkiego mistrza, by interweniować w sprawie porwanej Danusi i Juranda.
Tymczasem Zygfryd de Löwe, dowiedziawszy się o śmierci Rotgiera, brutalnie okaleczył uwięzionego Juranda - oślepił go, wyciął język i odciął dłoń.
Męka Juranda i jego powrót
Hlawa dotarł do Bogdańca z wieściami o Zbyszkowi. Maćko był rozdarty - wolałby Zbyszka z Jagienką, która została sierotą po śmierci ojca. Jagienka, obawiając się zalotników, prosiła Maćka, by zabrał ją ze sobą. Przebrana za chłopca, wyruszyła z nim w podróż.
W Brodnicy odnaleźli okaleczonego Juranda, który wrócił do Spychowa. Ślepy i niemy Jurand był otoczony troską mieszkańców pragnących zemsty na Krzyżakach, ale powstrzymał ich, wskazując na krzyż. Jagienka została w Spychowie, by opiekować się Jurandem.
Hlawa opowiedział Jagience o okrutnym losie Juranda i roli niemego kata, który chronił Jurandównę przed mściwym Zygfrydem. Jagienka, zatroskana o Zbyszka, akceptowała swój los, modląc się o jego bezpieczeństwo. Hlawa wyruszył na wojnę, by odnaleźć Zbyszka i Danusię.
W Warszawie Hlawa dowiedział się o narastającym konflikcie między Litwą a Zakonem Krzyżackim. Żmudzini apelowali o pomoc, a mazowieccy rycerze postanowili wyruszyć na wojnę.
Przygotowania do wojny
W obozie Skirwoiłły pod Kownem Hlawa odnalazł Zbyszka i Maćka. Zbyszko opowiedział o bezskutecznych poszukiwaniach Danusi w Malborku i gniewie Krzyżaków. Rycerze przygotowywali zasadzkę na krzyżackie posiłki, a Zbyszko planował zaskoczenie wroga, nakazując brać jeńców w nadziei na odnalezienie ukochanej.
Po zwycięskiej bitwie Zbyszko schwytał dowódcę niemieckiej jazdy, rycerza de Lorche'a. Wśród jeńców odnalazł się Sanderus, który twierdził, że wie, gdzie jest córka Juranda. Po przesłuchaniu ujawnił, że Danusia żyje i jest więziona przez obłąkanego Zygfryda de Löwe.
Odnalezienie Danusi i jej śmierć
Maćko i Zbyszko śledzili Krzyżaków i odnaleźli ich w smolarni. Po zaciętej walce, w której Maćko obezwładnił Zygfryda, a Zbyszko pokonał Arnolda, odnaleźli Danusię. Była jednak tak straumatyzowana, że nie poznawała Zbyszka. Hlawa zawiózł Zygfryda do Juranda, który ku zaskoczeniu wszystkich uwolnił go zamiast się mścić.
Zbyszko wiózł umierającą Danusię do Spychowa. Po krótkim przebłysku świadomości dziewczyna nagle umarła. Zbyszko, pogrążony w żałobie, kontynuował podróż z jej ciałem. Jurand rozpoznał córkę, a po pogrzebie zapadł w stan błogiego odrętwienia, jakby rozmawiał z Danusią.
Zygfryd, uwolniony przez Juranda, popełnił samobójstwo, dręczony wizjami i rozpaczą. Jagienka nakazała jego pochówek, kierując się chrześcijańską miłością.
Nowe życie Zbyszka
Zbyszko, pogrążony w żałobie po Danusi, spotkał księżną Annę Danutę i odmienioną Jagienkę na dworze królewskim w Płocku. Król Jagiełło pomógł w wykupieniu Maćka z krzyżackiej niewoli. Na zjeździe w Raciążu między Jagiełłą a Krzyżakami doszło do wymiany jeńców, ujawniającej okrucieństwo Zakonu.
Polscy rycerze, w tym Zyndram z Maszkowic, podróżowali z wielkim mistrzem do Malborka. Mimo podziwu dla twierdzy, Zyndram wyraził sceptycyzm co do jej wieczystej przynależności i ujawnił wewnętrzną słabość Zakonu wynikającą z powszechnej nienawiści ludności:
Nienawidzą w całych Prusiech Krzyżaków i księża, i szlachta, i mieszczanie, i kmiecie... zaraza każdemu milsza niż Krzyżak
Zbyszko i Maćko wrócili do Spychowa, gdzie Jagienka opiekowała się umierającym Jurandem. Maćko wyraził podziw dla Jagienki, a Zbyszko był poruszony jej troską o grób Danusi. Po śmierci Juranda Zbyszko, pogrążony w żałobie, odmówił powrotu do Bogdańca, czując się zobowiązanym rycerskim ślubem wobec zmarłej Danusi.
Jagienka proponowała pomoc w przewiezieniu szczątków Danusi, co wzruszyło Zbyszka. Hlawa zgodził się zostać zarządcą Spychowa z powodu miłości do Anuli Sieciechówny. Zbyszko żegnał się z bliskimi, a Jagienka prosiła go, by nie zginął. Po jego odjeździe Maćko i Jagienka opuścili Spychów, a dziewczyna wyznała, że nie zostanie mniszką, jeśli Zbyszko ją pokocha.
W Bogdańcu Maćko planował budowę kasztelu dla Zbyszka. Wyruszył z Jaśkiem do Krakowa, by spełnić ślub u grobu królowej Jadwigi. Po powrocie Zbyszka, który złożył pióropusze na grobie Danusi, Maćko odkrył, że młody rycerz cierpi, bo jedno się skończyło, a drugie jeszcze nie zaczęło.
Zbyszko idealizował pamięć Danusi, ale fizycznie wracał do zdrowia. Maćko sprytnie manipulował, udając zgodę na jego wyjazd i sugerując własne małżeństwo z Jagienką, by sprowokować Zbyszka do uświadomienia sobie uczuć. Gdy Jagienka przybyła do Zbyszka i pomagała mu ułożyć włosy, młodzi wyznali sobie uczucia, a Maćko błogosławił ich związek.
Stary Maćko budował kasztel w Bogdańcu, zmotywowany narodzinami bliźniąt Jagienki i Zbyszka. Jagienka była podziwiana za urodę i siłę, a Zbyszko za sławę i bogactwo. Maćko cieszył się szczęśliwą starością i spełnieniem marzeń o zamożności dla wnuków.
Wojna z Krzyżakami
Maćko, pragnąc spełnić ślub, wyruszył do Malborka wyzwać Kuno Lichtensteina. Choć Kuno był wielkim komturem i nie mógł walczyć, Maćko prowokował walkę z jego krewnym, którego pokonał. Po śmierci Mistrza Konrada i wyborze Ulryka von Jungingen, Maćko i Zbyszko przygotowywali się do wojny z Krzyżakami.
Wojna z Krzyżakami wybuchła ponownie. Polsko-litewskie wojska pod wodzą króla Jagiełły i Witolda gromadziły się, zdobywając zamek Gilgenburg. Armia maszerowała w burzy ku Grunwaldowi, ukazując swą potęgę i różnorodność. Król Jagiełło, dręczony sumieniem i pragnący pokoju, modlił się przed bitwą.
W przededniu bitwy pod Grunwaldem król Jagiełło i książę Witold przygotowywali wojska. Po otrzymaniu wyzwania od Krzyżaków rozpoczęła się krwawa bitwa. Wojska litewskie początkowo ulegały, lecz Polacy, śpiewając "Bogurodzicę", walczyli z zaciekłością. Maćko wykrzyknął z determinacją:
Choćby mi przyszło zębami pruskie zamki gryźć, to je zgryzę, a ją dostanę
Po zaciętych walkach, w których zginął Wielki Mistrz Ulryk, a Maćko pomścił się na Lichtensteinie, Zakon Krzyżacki został doszczętnie rozgromiony. Maćko i Zbyszko wrócili do Bogdańca i żyli długo. Zbyszko był świadkiem historycznego momentu, gdy mistrz krzyżacki opuszczał Malbork ze łzami, a polski wojewoda wjeżdżał, by objąć miasto:
drugą wjeżdżał na czele wojsk polski wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objąć w posiadanie miasto i całą krainę aż po siwe fale Bałtyku
Tak zakończyła się wielka wojna z Zakonem Krzyżackim, a polskie ziemie zostały odzyskane aż po Bałtyk. Zbyszko i Jagienka doczekali się potomstwa, a ród Gradów rozkwitał, odzwierciedlając narodowy pęd ku wielkości. Historia Zbyszka z Bogdańca stała się symbolem polskiej walki o wolność i sprawiedliwość przeciw krzyżackiemu uciskowi.
Mój ci jest! Mój ci jest!
Te słowa, wypowiedziane przez Maćka nad pokonanym wrogiem, stały się symbolem zwycięstwa nad Zakonem i odzyskania polskich ziem.